Stadsecologie in Vlaanderen

Onlangs deed VVOG een onderzoek hoe sterk lokale besturen o.a. biodiversiteit een plaats geven in hun beleid onder de titel “Stadsecologie in Vlaanderen”. Laat ons even een reis maken van Vlaanderen en zien op welke manier lokale initiatieven groeien.

Brugge investeert

Er is nood aan meer natuur. De publieke opinie vraagt dit, en het beleid pikt dit op. De stad Brugge investeerde onlangs onder meer in:

• De ontwikkeling van bijkomend 24 ha bos, heide en schraal grasland aan het domein Beisbroek;
• Een nieuw park van 2,4 ha met natte graslanden en bos aan het domein Veltem
• Een projectzone natte natuur aan de Blankenbergse Dijk en aan de site Knaepen;
• Inrichting van 4 ha met heide, heischrale graslanden en schrale pioniergronden in functie van de bijzondere insectenfauna van de Brugse zandstreek aan het domein Foreest;
• Het gedeeltelijk terug openleggen van de Kerkebeek;
• Uitbreiding met 28 ha aan het Maleveld.

Brugge bijt

Brugge werd in in 2020 ‘Bijenvriendelijkste stad’ van Vlaanderen Brugge zet in op een bloeiende stad Men plant meer bloemen aan zoals op brugjes, kaaien, stadsgebouwen, in bloembakken en perken. Er zijn allerlei plantvormen zoals bloembollen, klimplanten en bloeiende bomen. Vorig jaar stonden er 135.000 bloembollen in 14 verschillende soorten in bloei van januari tot juni. In het najaar van 2019 kwamen daar meer dan 500.000 bloembollen bij. Nieuw in 2020 was de aanplant van een bijenvriendelijk mengsel van 80.000 bloembollen.

Het beheer van de publieke ruimte
Brugge heeft een zeer waardevol patrimonium aan bossen, parken en natuurgebieden. Men zorgt voor wilde bijen en biodiversiteit door specifiek beheer. Biodiversiteit integreren is een evenwichtsoefening waarbij verschillende waarden afgewogen worden: visuele kenmerken, gebruiksintensiteit, landschappelijke context, …

Bijeninstallaties
Het stadsbestuur en haar partners ondersteunen zowel wilde als gedomesticeerde bijen door het plaatsen van bijenhotels en bijenhallen.

Educatieve werking
Voor alle stadsmedewerkers worden interne opleidingen georganiseerd, onder andere over natuurvriendelijk werken. Vanuit De Zeven Torentjes en het natuurcentrum Beisbroek ontplooit men een natuureducatieve werking over het hele Brugse grondgebied. Voor het lager onderwijs zijn didactisch materiaal en educatieve pakketten rond bijen beschikbaar. Jaarlijks kunnen scholen workshops rond bijen volgen, zoals ‘het bijenspel’, ‘insectenhotel bouwen’ en ‘kaarsen rollen met bijenwas’. Ook organiseert men evenementen zoals ‘het zoemt in de kruidentuin’ en werd de tentoonstelling Sapoll opgesteld.

Het bijenplan in opmaak
In het beleidsprogramma 2019-2024 is de opmaak van een bijenactieplan opgenomen. Dit doet zijn naam eer aan door te focussen op wilde bijen, maar heeft ook oog voor andere wilde bestuivers en voor de gedomesticeerde bij.

Gent inventariseert

Gent is momenteel bezig met de uitvoering en actualisatie van een “Gents soortenplan”. Welke soorten zijn voor Gent belangrijk en hoe kunnen er hierrond acties gedaan worden?

Men heeft een database opgesteld met de belangrijkste soorten die voorkomen op het Gentse grondgebied. Daarnaast beschikt men over een Gentse Biologische Waarderingskaart. Daaruit leren we dat er in Gent 2911 ha of 19 % natuur is, samengesteld uit 30 % bossen, 30 % ruigten, 20 % graslanden, 8 % moerassen en stilstaande waters, 8 % kleine landschapselementen en 0,2 % heide (dit is eerder weinig maar wel bijzonder). Ook voor adviezen voor Ruimtelijke Uitvoeringsplannen en bouwvergunningen is dit een basisinstrument.

Gent abiotiekt

Het ontwerp en het beheer van de ondergrond wordt steeds belangrijker door onder meer de klimaatwijziging. Er is nog te weinig kennis over abiotiek bij ontwerp en aanbestedingen. Abiotiek is het deel van de leefomgeving dat niet leeft. Dat kunnen stoffen zijn zoals lucht, water, bodem en nutriënten maar ook factoren zoals warmte en licht.

In Nederland wordt dit al automatisch meegenomen. Helaas wordt er in Vlaanderen nog teveel gepland door planners en ontwerpers die weinig afweten van abiotiek.

Leuven sensibiliseert

Leuven maakt werk van een verdere uitbreiding en verfijning van het ecologisch (maai) beheer, de opmaak van natuurbeheerplannen, een actieplan voor bijen- en vlindervriendelijk beheer en de realisatie van het Bye-Bye-Grass-charter.

Maar er is nood aan bewustwording en sensibilisatie. De komende jaren gaan ook (nieuwere) thema’s zoals natuurinclusief bouwen grondiger verkend worden, o.a. door het uittesten van de Biotoop-oppervlaktefactor (of BAF). De verankering van het thema stadsecologie en de betere bescherming van bijvoorbeeld waardevolle bomen in diverse (ruimtelijke) instrumenten zoals de Algemene Bouwcode wordt een andere uitdaging voor de komende jaren. Ook bij de opmaak van een masterplan Openbaar Domein wordt het groenblauwe netwerk een belangrijk thema. Maar ook het privaat groen mag men niet uit het oog verliezen want het betreft een aanzienlijke oppervlakte. Men besteedt o.a. aandacht aan biodiversiteit op bedrijventerreinen en er wordt gestart met het Inverde-project ‘Tuinrangers’ waarbij privatetuineigenaars door vrijwilligers worden bijgestaan bij het ecologisch inrichten of beheren van hun tuinen. Tot slot wordt er via stadslandbouwprojecten ook gewerkt aan een ecologisch verantwoorde landbouw die binnen de krijtlijnen van duurzame voedselproductie aanzienlijk meer rekening houdt met ecosysteemdiensten en biodiversiteit.

Leuven biofielt

Met betrekking tot stadsecologie zijn er veel zaken waarvan men droomt. Eerst en vooral dat de stad ook meer als een type ‘natuurgebied’ op zich erkend en naar waarde geschat wordt in Vlaanderen. In dat natuurtype zijn er dan specifieke natuurwaarden aanwezig die complementair zijn aan de natuur buiten de stad. Van zodra het thema in Vlaanderen echt stevig voet aan grond krijgt, zullen wellicht meer hulpmiddelen volgen in de vorm van instrumenten om invulling te geven aan stedelijk natuurbeleid en zo uit te groeien tot echte ‘biofiele’ steden. Er moet gebouwd worden aan een ‘tweede natuur’ in onze steden: wildheid, kunst en biofiel ontwerp. De behoeftes zijn op de natuur gebaseerd zowel voor het materiële, maar ook emotioneel en intellectueel halen we ons hart op in de natuur, die ons tegemoetkomt binnen heel wat verlangens.

Aalst rukt op

De slechtvalk die met uitsterven bedreigd was heeft nu jaarlijks twee broedparen in het hartje van de stad. De Dender, ooit een open riool, is nu een visrijke rivier en de biotoop van een scala bijzondere watervogels, om maar te zwijgen van de bever, en weldra de otter. Grote zoogdieren zoals de rode eekhoorn, vos, steenmarter en ree hebben de plaats ingenomen van de rioolratten uit de jaren zeventig. Vandaag is het de grote uitdaging om die oprukkende natuur een juiste plaats te geven in de stad zonder voor ‘overlast’ te zorgen. Dit, en het droge, veranderde stadsklimaat zijn nieuwe uitdagingen.

Aalst houdt niet van proper

Groenaannemers moeten soms een beroep doen op specialisten. Veel te veel zien ze het inzaaien van bloemenmengsels als maatregel voor het verhogen van de biodiversiteit, maar voor het totale plaatje heb je meer nodig: waardplanten, overwinteringsplaatsen, enzovoort. En hier komen we op een moeilijk spoor, dieren houden niet van proper, een hoekje met netels en distels, een parkrand met bramen zijn voor veel organismen belangrijker dan de ‘carnaval bloemenmengsels’ die ons worden aangeprezen.

Antwerpen grast

Men zag dat grasvelden met weinig gebruikswaarde intensief gemaaid werden. Een extensief maaibeheer met minder maaibeurten, maar met een grotere verscheidenheid aan planten- en diersoorten tot gevolg, wordt vooral toegepast waar het mogelijk is. Met het ecologische beleidskader wil men eraan werken om extensief maaibeheer standaard toe te passen en intensief maaibeheer enkel toe te passen waar het nodig is. Dit is bijvoorbeeld het geval voor speel-, lig- en picknickvelden. Met het hooilandbeheer op begraafplaats Schoonselhof behaalde men het Ecolabel dat uitgereikt wordt door Natuurpunt. Dit resulteerde in de opstelling van een ‘Grasplan’.

Antwerpen werkt samen

Er wordt verder ingezet op een goede relatie met natuurverenigingen. Zo wordt er graag rekening gehouden met waarnemingen van Natuurpunt bij de beheerwerken en zijn er overeenkomsten met meerdere afdelingen van Natuurpunt voor de uitvoering van het beheer in natuurgebieden.

Ieper heeft tijd

Duurzame natuurwaarden hebben jaren nodig om zich te ontwikkelen Stadsecologie zal voor elke stad verschillend zijn, afhankelijk van de lokale ruimtelijke mogelijkheden. In Ieper heeft men het geluk dat er nabij de historische stadskern nogal wat groene ruimtes en open landschappen beschikbaar bleven, mede als gevolg van de historische context. Zo heeft men de kans gekregen om deze gebieden, samen ongeveer 100 ha, op ecologische, natuurgerichte wijze te ontwikkelen, te herinrichten, zelfs uit te breiden, inclusief een verantwoorde recreatieve ontsluiting, met aandacht voor kwetsbare zones en rustgebied voor fauna en flora. De factor ‘tijd’ speelt hierbij een grote rol: duurzame natuurwaarden hebben jaren nodig om zich te vestigen en te ontwikkelen. Daarom ziet men pas de voorbije 5 jaar de echte resultaten van de bescherming van zeldzame muurplanten na de grootschalige restauratiewerken op de Ieperse vestingmuren in 1991/1992.

Ieper bijt door

Voor de beleidsmakers is het belangrijk dat ze voelen hoe ecologisch beheer meer aan draagvlak wint bij de eigen bewoners. Daarvoor zijn een goede en brede communicatie, sensibilisatie en educatieve projecten enorm belangrijk. Daarom zijn educatie en sensibilisatie, zowel gericht tot klasjes uit de basisscholen als tot de kranige OKRA-groepen, een verlengstuk van inrichtingsprojecten en beheeraanpak. Soms moet men doorbijten om hardnekkige opvattingen bij te sturen. Nog steeds is een deel van het publiek ervan overtuigd dat groengebieden, zeker parken en groenzones in woonwijken, er kortgemaaid en netjes gesnoeid moeten uitzien. En het zijn ook deze bewoners die zich bij de beleidsmakers laten horen met verzuurde klachten. Wanneer er gewezen wordt op het belang van dood hout en robuuste natuur met ruige vegetaties, vergt dat wel de nodige overredingskracht. Toch wordt het belang van natuurlijke processen, ook binnen de stedelijke context, steeds beter aanvaard dankzij de link die men legt met aaibare soorten, zoals vlinders of egels, en zeker met de bijna populair geworden wilde bijtjes, waarvoor de insectenhotels hetzelfde effect hebben als de nestkastjes voor kool- en pimpelmees in de tuin.

---

Tekst: Filiep Bouckenooghe, VVOG