Productief Landschap / Vijf pilootprojecten geselecteerd
Eind februari 2014 werd de oproep “Pilootprojecten Productief Landschap” gelanceerd. Nu zijn vijf Pilootprojecten Productief Landschap gelegen in Maasmechelen, Herk-De-Stad, Herentals, Roeselare en Oostende geselecteerd.
Met dit piloottraject willen Vlaams Minister Joke Schauvliege, Vlaams Bouwmeester Peter Swinnen, het Instituut voor Landbouw en Visserijonderzoek (ILVO), het Departement Landbouw en Visserij, en Ruimte Vlaanderen, ambitieuze projecten helpen realiseren die vernieuwende bedrijfsvoering combineren met een kwalitatieve wisselwerking tussen het landschap en de samenleving. Uit 28 effectieve kandidaturen, selecteerde de stuurgroep vijf Pilootprojecten Productief Landschap gelegen in Maasmechelen, Herk-De-Stad, Herentals, Roeselare en Oostende. Deze vijf laureaten krijgen nu een begeleidingstraject op maat met een projectregisseur, een team voor ontwerpend onderzoek en de nodige deskundigen.
Productief landschap
De Vlaamse open ruimte staat onder druk. Open ruimte, groot of klein, zorgt echter onder meer voor voedsel, energie, en ontspanningsruimte, en is dus een cruciaal ingrediënt van een kwalitatieve samenleving. Landbouw is een van de belangrijke spelers in de open ruimte en een cruciale partner om uitdagingen op het vlak van milieu, klimaat, biodiversiteit, landschap, en ruimtelijke ontwikkeling het hoofd te bieden.
In plaats van de Vlaamse open ruimte te verdelen en eenzijdig op te eisen, willen deze pilootprojecten een productief landschap creëren. Productie, energiedelen, natuur, recreatie, biodiversiteit en vergroening ondersteunen en ontwikkelen daarbij de open ruimte. In deze trajecten van landbouwinnovatie wordt de ruimtelijke impact bestudeerd, gevisualiseerd en gerealiseerd. De geselecteerde projecten hebben als doel real-time labo’s te zijn die onder meer testen hoe landbouw in Vlaanderen opnieuw kan functioneren als motor van een vernieuwende maatschappelijke en ruimtelijke evolutie. Ruimtelijke coproductie tussen sectoren is daarbij geen optie, maar een vereiste.
De Pilootprojecten Productief Landschap richten zich specifiek op het domein van de open ruimte, landbouw- en voedselproductie. Deze pilootprojecten vormen zo een instrument voor het opzetten van interessante vormen van wisselwerking tussen de landbouwsector en het (plannings-) beleid om de vele uitdagingen van de open ruimte aan te gaan. De partners willen niet zozeer uitgaan van een traditioneel defensieve houding of limitatieve aanpak, maar beogen een geïntegreerde aanpak.
De geselecteerde projecten snijden diverse werkvelden aan, meer bepaald: het intelligent invullen en herbestemmen van woonuitbreidingsgebieden (Stadslandbouw Maasmechelen), het omgaan met water en natuur in de landbouw (Hoeve De Waterkant), het opzetten van collectieve ondernemingen en multifunctionele landbouw (De Kijfelaar), het professionaliseren van stadslandbouw (REO Roeselare), en het uitbouwen van een voedselpark voor de stad (Landbouwpark Stene).
De Kijfelaar, Herentals
Pachthoeve De Kijfelaar is gelegen in het Antwerpse Noorderwijk (Herentals). Reeds vier generaties van dezelfde familie deden en doen hier aan landbouw. Bij de laatste generatiewissel transformeerde de activiteit van melkveebedrijf naar gemengde bioboerderij met vleesvee, akkerbouw, en tuinbouw, gericht op de rechtstreekse verkoop. Gronden en gebouwen worden grotendeels gepacht van de lokale adel. Om zowel gebouwen als gronden in effectief landbouwgebruik te houden, dringt een renovatie met een specifiek financieringsmodel zich echter op. Daar waar de meeste boerderijen traditioneel het principe ‘1 plaats – 1 boer – 1 woning’ volgen, wil dit pilootproject andere formules verkennen. Een creatieve aanpak wordt daarom gemobiliseerd om de mogelijkheden van een gedeeld gebruik van de gebouwen en een multifunctionele, collectieve landbouw te onderzoeken. Naast de productie van zogenaamde ‘commodity’s’ (melk, graan e.d.), zal onderzocht worden hoe ook landschapsonderhoud, zorglandbouw, hoevetoerisme, seniorenflats of andere verbrede activiteiten zowel de nodige rendabiliteit als landbouw- en landschapsmeerwaarde bieden. In een dergelijk landbouwmodel worden de poorten van de boerderij letterlijk en figuurlijk open gezet.
Via het traject Pilootprojecten Productief Landschap kan De Kijfelaar een model worden voor collectieve ondernemingen van meerdere boeren waarbij behoud van open ruimte, landbouw, en patrimonium centraal staat. Het project heeft een potentieel hoge voorbeeldfunctie en biedt heel wat meerwaarde waaronder het herdenken van het traditionele vastgoedmodel, een gedeeltelijke herbestemming en tegelijk het behoud van landbouwpatrimonium in landbouwgebruik.
Reo-veiling site Vuylsteke, Roeselare
De verwerving van brownfieldsite Vuylsteke opende heel wat logistieke opportuniteiten voor de REO Veiling in Roeselare. De potentie van de site gaat echter verder dan logistiek. Ook een zogenaamde ‘Green-hub’ waar industrie, distributie, landbouw, energietoelevering en onderzoek elkaar ontmoeten zou tot de mogelijkheden kunnen behoren. Intensief ruimtegebruik, duurzaam energie- en watergebruik, en een geïntegreerd onderzoek naar de verdere verduurzaming van de glastuinbouw staan daarbij voorop. Via een partnerschap met Inagro biedt dit pilootproject kansen voor de realisatie van een professionele serre voor tuinbouwproductie op het dak van de logistieke loods. Landbouw en industrie hoeven immers niet enkel concurrenten van schaarse grond te zijn, het kunnen eveneens partners in een optimaler ruimtegebruik worden. Naast grensverleggend ruimtegebruik kan dit pilootproject eveneens een trendbreuk realiseren door stadslandbouw te professionaliseren. De zichtbaarheid van de locatie aan de ring rond Roeselare en de hoge bezoekfrequentie van de veilingactiviteiten vragen daarenboven om een ontwikkeling met architectonische meerwaarde.
Gezien het innovatieve karakter van dit project waarbij onderzoek en productie nauwer met elkaar verbonden zouden kunnen worden, waarbij een opschaling en professionalisering van het stadslandbouwmodel zou kunnen plaatsvinden, en gezien de mogelijke meerwaarde van een piloot-traject in het begeleiden en verhogen van de architectonisch-ruimtelijke kwaliteit en uitstraling besliste de stuurgroep dit project te selecteren als Pilootproject Productief Landschap.
Stadslandbouw Maasmechelen
Dicht bij de Maasmechelse kern ligt een nog onontwikkeld woonuitbreidingsgebied. Door zijn ligging vormt deze zone een belangrijke maatschappelijke plek in het stedelijk weefsel. In het Gemeentelijk Ruimtelijk Structuurplan werd daarom al besloten dat de woonuitbreidingsgebied best niet meer volledig wordt ingevuld met wonen. Gezien de druk op landbouw in het natuurrijke Maasmechelse landschap lijkt een landbouwbestemming in nauwe relatie met het landschap en de stedelijke kern aangewezen. De landbouw kan er vanuit een lang verleden rekenen op een imago als landschapsverzorger (aanvullend op de landbouwactiviteit). Recent is zij dit imago echter deels verloren door sectoraal denken, een sterke schaalvergroting en een ver doorgedreven efficiëntie. Dit pilootproject wil aantonen dat landbouw en landschapszorg in een bedrijfseconomische context verenigbaar zijn. Door een goede regie met goede afspraken tijdens het proces kunnen de partners elk hun rol spelen in de realisatie van het totaalbeeld waarbij landbouw, landschap, recreatie en educatie verenigd worden en elkaar versterken.
Binnen het pilootproject zullen de mogelijkheden onderzocht worden om van dit gebied een open ruimte te maken waar de veehouderij kan renderen en waarbij recreatieve maatregelen, educatie en andere maatschappelijke relevante functies onderzocht worden. Een landschappelijke verweving van het geheel is daarbij een basisvoorwaarde. Alternatieve woonvormen (i.e. co-housing) kunnen maar zijn geen voorwaarde. Zoals de initiatiefnemers argumenteren is het project belangrijk voor de toekomstige bedrijfsvoering van de investerende partners. De gemeente faciliteert vanuit haar mogelijkheden, maar een ontwerpmatige aanpak en regie met specifieke sectorkennis kunnen het slagen van dit project exponentieel beïnvloeden. De idee om een woonuitbreidingsgebied niet op de klassieke manier te ontwikkelen, maar in zijn context te plaatsen en te zoeken naar een ruimere maatschappelijke meerwaarde waar zowel landbouw, recreatie, school en ruimere omwonenden wel bij varen heeft een hoog innovatief gehalte.
Landbouwpark Stene, Oostende
Te midden van baanwinkels, een schoolcomplex, polderdorp Stene, de open Snaaskerkepolder, lintbebouwing, en 20ste eeuwse woonwijken van de Stad Oostende ligt Landbouwpark Stene. Hoewel het bestaande polderlandschap heel wat basiskwaliteiten biedt is het terrein niet meer leesbaar. De stedelijke fragmenten eromheen eisen de aandacht op, lokale verankering ontbreekt, en het potentieel van de stedelijke nabijheid wordt niet benut. Het 35ha grote gebied wordt echter een van de belangrijkste nieuwe parken van Oostende. Eerder dan een traditioneel park biedt de locatie kansen voor de realisatie van een 21e eeuws voedselpark. Gezien de ligging aan het Groen Lint – een fietstraject van 35km door de open ruimte rond Oostende – kan dit voedselpark ook een toeristische-recreatieve functie hebben.
Via dit pilootproject wordt gezocht naar een synergie van diverse functies op eenzelfde locatie: landbouw, recreatie, natuur, wonen en waterbeheer. Daarbij zijn er nog heel wat vragen: welke vormen van stedelijke landbouw zijn hier aangewezen, wat zijn de opportuniteiten, hoe kan het voedselpark ruimtelijk verknoopt worden met zijn gefragmenteerde omgeving, hoe kan de link gelegd worden met de aanpalende sociale woonwijken, welke nieuwe, water-gerelateerde teelten kunnen ingezet worden op deze site, en hoe kunnen de actieve landbouwers betrokken worden bij het project? Dit project omvat heel wat innovatieve componenten, heeft een duidelijke connectie naar de stad, zijn inwoners, en het beleid, en kan door zijn ligging aan het groen lint een voorbeeldfunctie uitoefenen.
Hoeve De Waterkant, Herk-de-Stad
Veekwekerij Hoeve De Waterkant is gelegen nabij natuurgebied en wachtbekken Schulensbroek in Herk-De-Stad. Door zijn ligging kent de hoeve een waterproblematiek. Veelvuldig overstromingen en vernatting van de gronden bemoeilijken de activiteiten. De initiatiefnemers van dit project zijn daarom op zoek naar een nieuwe harmonie tussen een leefbaar landbouwbedrijf, met een maatschappelijke rol van wateropvang in samenwerking met de omliggende natuurgebieden en –verenigingen. Dit pilootproject wil onderzoeken hoe landbouw, water en natuur ten dienste van elkaar kunnen staan. Het biedt experimenteerruimte aan nieuwe voorstellen over boeren in waterrijk gebied, maar ook kavelruil of andere oplossingen worden niet uitgesloten. Een combinatie van toeristische activiteiten met respect voor de natuurwaarden, en de nog gedeeltelijke leegstand van de hoeve biedt bovendien heel wat mogelijkheden voor een creatieve oplossing waarbij water, natuur, landbouw en toerisme sterke troeven worden.
De situatie van deze boerderij is geen alleenstaand geval. Water is een uitdaging waar in de toekomst naar alle waarschijnlijkheid nog veel meer landbouwers mee te maken zullen krijgen. Het project biedt kansen om na te gaan hoe een landbouwer via de ontwikkeling van een aangepaste landbouwuitbating kan omgaan met water, eerder dan te moeten vechten tegen een water-‘probleem’. De toestand van deze boerderij en de vraag naar een eventuele uitbreiding van de zorgfunctie opent bijkomende perspectieven. Aangezien de opdracht zowel juridisch als sociaal-ruimtelijk complex is, en een maatschappelijk nut inhoudt, wordt dit project geselecteerd.
Meer info vindt u op de website van het Ilvo en van ProductiefLandschap.