Groenmarkt, een groene parel in de binnenstad van Amsterdam
Nieuwbouw mag niet ten koste gaan van de natuurlijke omgeving. Die gedachte ligt ten grondslag aan de ontwikkeling en realisatie van het project Groenmarkt, een uitzonderlijk en inmiddels veelgeprezen woonplan in hartje Amsterdam. Met name in de daktuin, waar een aantrekkelijk duinlandschap is gecreëerd, krijgen flora en fauna alle ruimte.
Groenmarkt ligt op een karakteristieke locatie, aan de rand van de Jordaan in het centrum van Amsterdam. Het plan bestaat uit twee bouwblokken, die worden omsloten door de Singelgracht, de Groenmarktkade en de Marnixstraat. Het ene bouwblok is het Marnixgebouw. Dit herenhuis bestaat uit een plint met bedrijfsruimten, met daarboven vier ruime stadsappartementen. Het andere bouwblok, het Singelgrachtgebouw, biedt ruimte aan 35 appartementen. Dertien daarvan zijn sociale huurwoningen. Verder heeft het Singelgrachtgebouw twee bedrijfsruimten en een ondergrondse parkeergarage met 22 parkeerplaatsen. Het dak is letterlijk en figuurlijk het hoogtepunt. Hier bevindt zich een gezamenlijke daktuin met duinlandschap, compleet met terras, strandpaviljoen en zwembad. Een fijne ontmoetingsplek voor bewoners en een fraai stukje natuur dat bijdraagt aan de verkoeling, hemelwateropvang en biodiversiteit in de stad.
Duurzaam en integraal plan
De ontwikkeling van Groenmarkt is het resultaat van een tender in 2014 van het stadsdeel Amsterdam Centrum. De uitvraag omvatte de realisatie van woningen en kleinschalige bedrijvigheid op deze prachtige, bijna verborgen plek aan de rand van de Jordaan. Ontwikkelaar en bouwer HBB Groep en Edwin Oostmeijer Projectontwikkeling schreven hier gezamenlijk op in. Na het behalen van de voorselectie dienden zij medio 2015 het definitieve plan in. Voor de uitwerking van het plan werkten zij intensief samen met Ronald Janssen Architecten, Bastiaan Jongerius Architecten en landschapsarchitect Buro Harro. Met elkaar creëerden zij een duurzaam en integraal plan, dat naadloos in zijn omgeving past en waarin aandacht is voor mens, plant en dier. Zo sluit het vijflaagse Marnixgebouw in materialisatie en detaillering aan bij het negentiende-eeuwse beschermde stadsgezicht. Tegelijkertijd manifesteert het Singelgrachtgebouw zich als eigentijds en transparant bouwblok waarvan de binnenkant in feite naar buiten is gekeerd: groen en informeel.
De kracht van samenwerking
De totstandkoming van een integraal ontwerp vraagt om verbinding tussen de betrokken partijen en om transparante samenwerking vanaf het eerste begin. Voor HBB Groep zijn dit kernkwaliteiten die diep in de organisatie verankerd zijn. Samen met Edwin Oostmeijer Projectontwikkeling en de betrokken (landschaps)architecten dachten zij na over de integratie van natuurlijke en duurzame elementen in het ontwerp. Zo is er goed gekeken naar daglichttoetreding. Om deze optimaal te benutten, zijn grote raamoppervlakten toegepast. Samen met de buitenruimtes dragen zij bovendien bij aan optimaal contact met het plein. De ruime overstekken rondom het gebouw zorgen voor extra schaduw op zomerse dagen. Op de noordgevel zijn de overstekken juist kleiner gehouden om maximaal te profiteren van het daglicht. Ook met de planten die tegen de gevel op groeien, is in de ontwerpfase rekening gehouden. De gevelplanten zijn in de volle grond gezet en kunnen vrijuit omhoog klimmen via de openingen in de geveloverstekken. De zelf hechtende klimmers, zoals klimop en wilde wingerd, kunnen zich hechten aan de bakstenen. Voor de geleide klimmers zoals blauwe regen, bosrank en wilde kamperfoelie, is de oplossing gevonden in de regenpijpen. Deze worden normaal gesproken verwerkt in het metselwerk, maar krijgen hier juist een prominente plaats. De planten kunnen zich hieraan hechten. Constructief is er extra aandacht besteed aan de bevestiging van de regenpijpen. Deze moeten immers wel stevig genoeg zijn. De beplanting van de gevel is zo gekozen dat ze optimaal op de standplaats kunnen groeien. Als de planten volgroeid zijn, is 250 vierkante meter begroeid.
Fijne plek voor dieren
Niet alleen planten, ook dieren krijgen de ruimte in Groenmarkt. Het plan is voorzien van in totaal 158 nestkasten voor insecten, vlinders, vleermuizen en vogels. Alleen al in het Singelgrachtgebouw zijn 24 gierzwaluwkasten, 40 mussenkasten en 5 insectenhotels in de gevel aangebracht. Precies op de plek die de specifieke soort het fijnst vindt. De vleermuiskasten zijn bewust niet direct naast de balkons aangebracht, omdat zij niet van ramen houden.
Het dak als opgetild landschap
Natuur toevoegen aan de stad in plaats van het weg te halen. Daar gaat het om in dit project. Vanuit deze gedachte stelde Buro Harro dat het landschap het dak op kan. Letterlijk dan. Door het dak te beschouwen als opgetild landschap, ontstaan er talloze mogelijkheden om een gebouwde omgeving natuurinclusiever te maken. Voor het ontwerp van het duinlandschap op het dak van het Singelgrachtgebouw liet Buro Harro zich inspireren door het rumoer van de stad. De landschapsarchitect zag dit rumoer als achtergrondruis, net als het ruisen van de zee. Alsof achter de duinen de zee ligt. En, net zoals in de duinen, kunnen op daken de weersomstandigheden extreem zijn. Bijvoorbeeld hitte en de altijd waaiende wind. Nabij de kust groeien planten die gehard en gewend zijn aan zulke omstandigheden. Buro Harro maakte een zo natuurgetrouw mogelijk duinlandschap, met lichte glooiingen, scheef gewaaide bomen, een slingerend schelpenpad en inheemse duinvegetatie.
Zeezand, helmgras en duinplanten
Om het beoogde landschap te creëren zonder de constructie te zwaar te maken, is een eerste laag van 50 cm lichtgewicht kleikorrels aangebracht. Daarop is een laag van zand of, ter plaatse, aarde gestort. Deze laag is in de lente aangebracht, na de winterstormen. Vervolgens is meteen helmgras aangebracht om te voorkomen dat het zand zou wegwaaien. De nieuw gevormde duinen werden door dit helmgras vastgelegd; een functie die deze plant ook in de natuur heeft. Het aangebrachte zand is afkomstig uit de zee. Het bevat veel schelpen en dus veel kalk. De ideale en natuurlijke ondergrond voor de duinvegetatie. Na het aanbrengen van het helmgras zijn de andere planten aangebracht en is er gezaaid. Binnen enkele maanden ontstond er een bloeiend duinlandschap.
Slimme waterberging
Een natuurinclusief dak vraagt om waterberging. Dit is gerealiseerd door de dakconstructie te voorzien van een extra hoge opstand en door infiltratiekratten
toe te passen. Dit zorgt ervoor dat er altijd maximaal 5 centimeter water op het dak blijft staan. Extreem weer en waterhozen zijn ondervangen door op twee afvoeren speciale sensoren te plaatsen. Als een weerstation naderende hevige regenval detecteert, worden de kleppen voortijdig opengezet en het waterniveau onder de 5 cm gebracht. Zo kan het waterniveau ondanks de vele regenval nooit te hoog staan. Extreme droogte wordt ondervangen door een beregeningsinstallatie.
Zeldzame planten
Op het dak is 905 vierkante meter aan vegetatie aangebracht, bestaande uit meer dan vijfduizend planten in 29 verschillende soorten. Hieronder bevinden zich ook planten die zeldzaam zijn in de duinen. Deze zijn nog te koop bij gespecialiseerde inheemse kwekerijen. Denk bijvoorbeeld aan de kruisbladgentiaan (gentiana cruciata). Op de Nederlandse Rode Lijst van planten staat deze soort als zeldzaam maar stabiel of toegenomen. Ook de in het daktuinontwerp toegepaste blauwe zeedistel was ooit een zeldzame plant. Pas sinds 1 januari 2017 is hij niet meer wettelijk beschermd.
Tegenwoordig is hij vrij algemeen in de Noordzee kuststreek, maar zeer zeldzaam in andere (kust)gebieden. Een ander voorbeeld is slangenkruid. In Nederland komt de plant vooral voor in kalkrijke duinen, op warme, iets bemeste zandgrond. Hierbuiten is het een zeldzame plant, vooral in noordoostelijk Nederland. Mooie bijkomstigheid is dat deze plant een ware magneet is voor verschillende bijensoorten. Om deze reden is ook de bleke hemelsleutel in de beplanting opgenomen. Dit vetkruid behoort tot de familie van de crassulaceaeen. De plant slaat van nature veel vocht op in de bladeren, waardoor de bloemen ook in een lange periode van droogte mooi blijven. De geur van de bloemen is zeer aantrekkelijk voor bijen en vlinders. De vegetatie is met een knipoog aangebracht. In de duinen waait het altijd, zo ook op het dak van het Singelgrachtgebouw. In de duinen gaan de bomen scheef staan door de wind. Dat is gesimuleerd op het dak. Om de winderige duinbeleving te benadrukken, zijn de vijf aangebrachte grove dennen bewust schreef geplaatst.
Prestigieuze prijzen
Het staat buiten kijf dat Groenmarkt een uitzonderlijk project is. En dat is niet onopgemerkt gebleven. Zowel op het gebied van architectuur als
landschapsarchitectuur heeft het project diverse grote prijzen gewonnen. Zo sleepte het de LILA award 2022 in de wacht, in de categorie Residential Housing. LILA staat voor Landezine International Landscape Award. Het heeft tot doel de meest interessante en vooruitstrevende projecten wereldwijd, op het gebied van landschapsarchitectuur, te erkennen. De jury waardeerde de subtiele humor en het ongelofelijke vakmanschap van landschapsarchitect Buro Harro. ‘Men wordt meegezogen in het gevoel in de duinen te zijn….. terwijl men aan het zwemmen is. Geestig en slim’.
Ook won Groenmarkt de prestigieuze Zuiderkerkprijs. Deze architectuurprijs ziet architectuur niet alleen als de conceptie van de ruimte door de ontwerper en architect, maar vindt het ook belangrijk hoe het gebruikt wordt door de bewoners en eventuele bezoekers. De jury had veel waardering voor de ruimte die Groenmarkt biedt aan seniorenwoningen in de sociale huur, waarbij collectieve ruimtes bijdragen aan het gevoel van ‘community’. Het bijzondere duinlandschap was voor de jury het hoogtepunt. ‘Rijk aan biodiversiteit van flora en fauna is het een weldadige toevoeging aan de groenstructuur van de stad. Het verschil in niveaus gecombineerd met de omgeving van het Amsterdamse centrum maakt het een unieke ervaring.’
Groenmarkt is opgenomen in De groene architectuurgids van de gemeente Amsterdam 2000-2025 en staat daarmee in de top 25 van de groenste
gebouwen van Amsterdam.
